İT-analitikin yolu: “ən zəif bənd”dən dəyər memarına qədər

Fəsil 1. “Zəif bənd”

“Niyə vasitəçi lazımdır? Mən özüm developerlərlə danışaram!”
“Yenə Texniki Tapşırıq (TT)? Sadəcə dediyim kimi edin!”

İlk böyük layihəmi yaxşı xatırlayıram. Bir tərəfdə əsəbi biznes müştərisi beşinci dəfə “sadəcə o düyməni əlavə edin!” deyə təkid edir, digər tərəfdə isə developer komandası səssizcə masaya zillənmişdi. Həmin an mən körpü yox, iki dünya arasında “süni baryer” idim.

10–12 il əvvəl biznes analitiki (BA) belə görünürdü: biznes üçün — “xarab telefon”, developer üçün — “sənəd yazan adam”. Sistemdə xəta tapılanda isə günahkar da BA sayılırdı.

Amma bu illər ərzində bu rol kvant sıçrayışı etdi: sadə sənədçidən məhsulun gələcəyinə təsir edən strateji tərəfdaşa çevrildi.

Fəsil 2. Junior. Dinləmə sənəti

Bu mərhələ nədir?
Şagirdlik səviyyəsi. Sənə konkret tapşırıqlar verilir: ekran formalarının təsvirini yazmaq, cədvəl tərtib etmək, Postman ilə “endpoint”ləri yoxlamaq. Heç kim səndən möhtəşəm ideyalar gözləmir, amma dəqiqlik və düzgün sual vermə bacarığı tələb olunur.

Necə hiss olunur?
Sən “istəklər dilindən” “kod dilinə” tərcümə edirsən, ancaq söz ehtiyatın bir stikerə sığacaq qədər azdır. Hələ də yadımdadır, yarım saat developera “overdraft”ın nə olduğunu izah etməyə çalışırdım. Sonda o dedi: “Aha, bu sadəcə limit daxilində mənfi balansdır”.

Ən böyük qorxun — “lazımsız sual” verməkdir. Ən böyük kəşfin isə belə sualların əslində olmamasıdır.

 - Tipik tələlər: tələbləri dəqiqləşdirmək əvəzinə fərz etmək; texniki terminləri bilməməkdən çəkinmək; prosesləri anlamaq əvəzinə alətlərə köklənmək.
 - İnkişaf etdirməli bacarıqlar: aktiv dinləmə, Confluence/Jira/Figma ilə sərbəst işləmək, fundamental texniki biliklər (verilənlər bazası, API, veb-tətbiqlərin iş prinsipi).
 - Böyümə əlaməti: artıq müsahibələri sərbəst apara, aydın tələblər formalaşdıra bilirsən və developerlər sənədlərini təkrar yoxlamağa ehtiyac duymur.

Əsas dərs: diqqətlilik sənin super gücündür.

Fəsil 3. Middle. Körpü quran

Bu mərhələ nədir?
Artıq BA sadəcə “yazan” deyil, sistemi bütöv şəkildə görməyə başlayır. Kiçik dəyişikliklərin böyük nəticələrə səbəb ola biləcəyini anlayır.

Necə hiss olunur?
İlk dəfə biznesə “yox” deyirsən, amma bu, əsaslandırılmış cavab olur: “yox, çünki…”.
Məsələn, marketinq departamenti loyallıq proqramını kart məhsuluna inteqrasiya etmək istəyəndə bunu “sadəcə bir əlavə” adlandırmışdı. Mən isə böyük bir diaqram çəkib bu “sadə” funksionallığın prosessinq mərkəzinə, CRM-ə və hesabat sisteminə necə təsir etdiyini göstərdim.

 - Tipik tələlər: “mən hər şeyi daha yaxşı bilirəm” sindromu; sənədləri həddən artıq detallı yazmaq; son istifadəçini nəzərdən qaçırmaq.
 - İnkişaf etdirməli bacarıqlar: sistemli təfəkkür (korporativ arxitektura, inteqrasiyalar), kommunikasiya (moderasiya, münaqişələrin həlli, təqdimat), analitik metodlar (BPMN, Story Mapping).
 - Böyümə əlaməti: başqa komandaların əməkdaşları məsləhət üçün sənə müraciət edir, sənin risk qiymətləndirmələrin reallıqda təsdiqlənir.

Əsas dərs: “yazmaqdan” “izah etməyə və təsir göstərməyə” keçid.

Fəsil 4. Senior. Sistemin keşikçisi

Bu mərhələ nədir?
Artıq analitik bütün məhsul və ya domenə görə məsuliyyət daşıyır. Həm biznes hədəfləri, həm də sistemin texniki məhdudiyyətləri onun zehnindədir.

Necə hiss olunur?
Heç vaxt unutmaram: köhnə “Core Banking” sistemindən yenisinə məlumatların miqrasiyası öncəsi gecə. Səhər saat 4-ə qədər balansları yoxlayırdıq. Spesifikasiyadakı bircə səhv sahə minlərlə müştərinin səhv balans görməsi demək idi.

O an anlayırsan: işin sadəcə Jira tapşırığı deyil, böyük bir məsuliyyətdir. Artıq “funksionallıq” yox, “etibarlılıq, risk və miqyaslanma” ilə düşünürsən.

  - Tipik tələlər: əvəzolunmazlıq sindromu; mikromenecment; texniki detallarda itib biznes baxışını itirmək.
  - İnkişaf etdirməli bacarıqlar: strateji planlaşdırma (roadmap, texniki borc, refaktorinq), risklərin idarə olunması, mentorluq.
  - Böyümə əlaməti: sənin arxitektura qərarların digər komandalar üçün standart olur, C-level rəhbərlik strateji dəyişikliklərdə səninlə məsləhətləşir.

Əsas dərs: sən artıq sadəcə ötürücü deyilsən — sistemin ortaq sahibisən.

Fəsil 5. Beyond Senior. Dəyişikliklər agenti

Bu mərhələ nədir?
BA komanda hüdudlarını aşaraq mədəniyyət və metodologiya daşıyıcısına çevrilir. O, yalnız məhsulu deyil, bütün təşkilatın işləmə tərzini təkmilləşdirir.

Necə hiss olunur?
Bankda Agile metodologiyasını tətbiq edəndə anladım: əsas işim mükəmməl “User Story” yazmaq yox, 80 komandanın istifadə edə biləcəyi vahid bir şablon yaratmaq idi.

Sənin dəyərin artıq tapşırığı icra etmək deyil, başqalarının işini asanlaşdıran sistem qurmaqdır.

  - Tipik tələlər: hər şeyi birdən dəyişmək istəyi; əməliyyat işlərindən tamamilə qopmaq; müqavimət səbəbindən tükənmək.
  - İnkişaf etdirməli bacarıqlar: dəyişikliklərin idarə edilməsi (change management), təşkilati dizayn, ictimai çıxış bacarıqları.
  - Böyümə əlaməti: sənin tətbiq etdiyin yanaşmalar layihələrdən daha uzunömürlü olur və bütün şirkətə yayılır.

Əsas dərs: bu mərhələdə sən fikir liderinə və dəyişikliklərin təşəbbüskarına çevrilirsən.

Fəsil 6. Memar / Strateq. Gələcəyə baxış

Bu mərhələ nədir?
Ən yüksək səviyyə. BA artıq ekosistem miqyasında düşünür: biznes strategiyası, korporativ arxitektura, texnoloji trendlər.

Necə hiss olunur?
Artıq “kredit modulu necə işləyəcək?” sualını deyil, “3 ildən sonra bu modulun API-si dövlət fintex platforması ilə necə inteqrasiya olunacaq və bu, müştəri təcrübəsini necə dəyişəcək?” sualını düşünürsən.

Sən evlər yox, şəhərlər qurursan. Süni intellekt rutin işləri avtomatlaşdırır, amma yalnız sən konteksti anlaya və etik qərarlar verə bilərsən.

 - Əsas kompetensiyalar: gələcək vizionu, ekosistem təfəkkürü, səlahiyyətsiz təsir bacarığı.

Əsas dərs: bu səviyyədə BA artıq tələbləri analiz etmir — o, gələcəyi formalaşdırır.

Fəsil 7. Karyera platoları: necə ilişib qalmamaq?

  - Junior → Middle: məsuliyyətdən qorxmaq, alətlərə həddən artıq köklənmək, münaqişələrdən yayınmaq.
  - Middle → Senior: komfort zonası, texniki mükəmməlliyə aludə olmaq, zəif mentorluq.
  - Senior → Beyond: əvəzolunmazlıq sindromu, strateji vizyonun olmaması.

Necə öhdəsindən gəlmək: dürüst özünüqiymətləndirmə, mentor tapmaq, iş kontekstini dəyişmək, əlavə bacarıqlar öyrənmək (UX, məhsul idarəçiliyi, arxitektura).

Nəticə: Daim təkamül edən bir rol

BA-nın təkamül yolu İT-nin özünü əks etdirir:
“Sənədçi” → Məhsul tərəfdaşı → Dəyər memarı.

  - Junior dinləməyi öyrədir.
  - Middle — sistemi görməyi.
  - Senior — məsuliyyəti daşımağı.
  - Beyond — mədəniyyəti dəyişməyi.
  - Memar — gələcəyi formalaşdırmağı.

IIBA (International Institute of Business Analysis) da bu trayektoriyanı təsdiqləyir: BA çox vaxt Biznes Memarı, Məhsul Sahibi (Product Owner) və ya Korporativ Memar (Enterprise Architect) roluna keçir.

Süni intellekt (AI) BA-nı əvəz etməyəcək, sadəcə sürətləndirəcək.
Amma yalnız insan stakeholder-lərin motivlərini anlaya, etik qərarlar verə və ideyalarla kod arasında körpü qura bilər — gələcəyin üzərindən keçəcəyi körpünü.

Müəllif: Sərxan Hacıyev — 10+ illik enterprise təcrübəsi olan Senior Business Analyst.